Jako, że w okresie lipskim Johann Sebastian Bach nie pisał kantat na trzy niedziele poprzedzające Boże Narodzenie (tempus clausum), zachowała się tylko jedna kantata napisana przez niego na trzecią niedzielę Adwentu: skomponowana jeszcze w Weimarze Ärgre dich, o Seele, nicht,  BWV 186a. Bachowi przypisywano jeszcze kantatę Das ist je gewißlich wahr, nadano jej nawet w katalogu Bach Werke Verzeichnis numer 141, jej autorem jest jednak Georga Philipp Telemann, stąd występuje w katalogu jego dzień pod numerem TWV 1:183.

Kantata Ärgre dich, o Seele, nicht,  BWV 186a została wykonana po raz pierwszy w Weimarze 13 grudnia 1716 roku. Czytano wtedy w kościołach między innymi fragment z Ewangelii według św. Mateusza o uwięzieniu św. Jana Chrzciciela i o świadectwie Jezusa o Janie.

Libretto kantaty opiera się na tekście Salomona Francka, opublikowanym później w zbiorze Evangelische Sonn- und Fest-Tages-Andachten oraz na chorale Ludwiga Helmboldta. Po przeprowadzce do Lipska, Bach wykorzystał kantatę ponownie, jednak z innej okazji - na siódmą niedzielę po Trójcy Świętej w roku 1723 (11 lipca). Kantata została powiększona wtedy do dwóch części rozdzielonych w czasie liturgii kazaniem. Zostały dodane recytatywy, zmienione nieznacznie teksty arii a ostatni chorał został zastąpiony jedenastą zwrotką hymnu Paula Speratusa Es ist das Heil uns kommen her z roku 1523, dwunasta zwrotka tego hymnu została też dodana jako chorał zamykający część kantaty wykonywaną przed kazaniem.

Dla porządku przedstawiam kolejność części kantaty BWV 186a, w nawiasie jest podany numer, który część przybrała w lipskiej wersji kantaty (BWV 186):

1. Chór: Ärgre dich, o Seele, nicht (1/11)
2. Aria (bas): Bist du, der da kommen soll (3/11)
3. Aria (tenor): Messias läßt sich merken (5/11 - tytuł: Mein Heiland läßt sich merken)
4. Aria (sopran): Die Armen will der Herr umarmen (8/11)
5. Aria (sopran, alt): Laß Seele, kein Leiden (10/11)
6. Chorale: Darum, ob ich schon dulde

Kantata Ärgre dich, o Seele, nicht została rozpisana na cztery głosy solowe (sopran, alt, tenor, bas), czteroglosowy chór oraz zespół instrumentalny: dwa oboje, taille, dwoje skrzypiec, altówka i basso continuo z fagotem. 

Nie są dostępne nagrania weimarskiej wersji kantaty Ärgre dich, o Seele, nicht. Zapraszam więc do posłuchania początkowego chóru z wersji lipskiej w wykonaniu English Baroque Soloists & Choir pod dyrekcją Johna Eliota Gardinera, który o tej części pisze, że nie jest ani kwiecista, ani uroczysta, ale na swój sposób bardzo ekspresyjna. Nie wiadomo też, co dodaje jej więcej elokwencji, partie instrumentalne (smyczki zdwojone przez instrumenty stroikowe), czy głos chóru...

Ärgre dich, o Seele, nicht,

Dass das allerhöchste Licht,

Gottes Glanz und Ebenbild,

Sich in Knechtsgestalt verhüllt,

Ärgre dich, o Seele, nicht!

Nie martw się, o duszo ma.

Że najwyższa Światłość ta,

Boga blask i Obraz Boży,

W sługi ciele sam się korzy.

Nie martw się, o duszo ma!

W zeszłym tygodniu ukazał się 52 odcinek cyklu B!52. Jubileuszowy, okrągły, pięćdziesiąty drugi odcinek. Cykl powstał trochę przez przypadek, ale stał się moim motorem do działania. Cierpliwego, systematycznego, profesjonalnego. Przestudiowałem w tym czasie bardzo dokładnie około jednej czwartej wszystkich kantat Johanna Sebastiana Bacha, opisując w oparciu o wiarygodne źródła na początku mniej, potem coraz bardziej szczegółowo utwory, które były przeznaczone do wykonania właśnie tego, konkretnego dnia około 300 lat temu.

Za cel postawiłem sobie napisanie 52 odcinków. Cel został osiągnięty, ale przecież kantat jest ponad 200, idę więc dalej i zaczynam cykl numer 2. W wigilię każdej niedzieli i każdego święta, na jakie powstawały kantaty Johanna Sebastiana Bacha będzie się ukazywał na barokowo.pl tekst poświęcony jednej z nich. Dokładnie tak, jak miało to miejsce do tej pory. Bez żadnej taryfy ulgowej.

Ale do rzeczy…

Pisałem już w ubiegłym tygodniu, że w Lipsku od drugiej do czwartej niedzieli Adwentu nie wykonywano muzyki figuralnej, stąd jedyna kantata na przypadającą jutro drugą niedzielę Adwentu powstała jeszcze w Weimarze, kiedy Bach pracował na dworze księcia Wilhelma Ernsta. To wykonana 6 grudnia 1716 roku kantata Wachet! betet! betet! wachet!, BWV 70a, którą Bach wykorzystał ponownie w Lipsku na 26. Niedzielę po Trójcy Świętej w latach 1723 i 1731 (BWV 70). Było to możliwe dzięki temu, że temat czytań biblijnych obu tych niedziel był pokrewny: powtórne przyjście Chrystusa i Sąd Ostateczny.

Z wersji weimarskiej zachowały się manuskrypty partii pierwszych i drugich skrzypiec oraz altówki. Wiemy dzięki temu, że w Lipsku kantata została rozszerzona o 4 recytatywy oraz chorał na zakończenie części wykonywanej przed kazaniem. Kantata adwentowa składała się więc z sześciu części:

1. Chór: Wachet! betet! betet! wachet!

2. Aria (alt): 'Wenn kömmt der Tag, an dem wir ziehen

3. Aria (sopran): Laßt der Spötter Zungen schmähen

4. Aria (tenor): Hebt euer Haupt empor

5. Aria (bas): Seligster Erquickungstag

6. Chorale: Nicht nach Welt, nach Himmel nicht.

Autorem tekstu jest Salomon Franck. Oprócz swojej poezji wykorzystał także - w ostatnim chorale - hymn Christiana Keymanna Meinen Jesum laß ich nicht. Nie znamy autora tekstu recytatywów dodanych do kantaty w Lipsku, wiadomo tylko, że dodatkowy chorał pochodzi z hymnu Freu dich sehr, o meine Seele Christopha Demantiusa. 

Kantata została rozpisana na cztery głosy solowe (sopran, alt, tenor, bas), czterogłosowy chór, obój, dwoje skrzypiec, altówkę i basso continuo. Sporna pozostaje kwestia trąbki. Joshua Rifkin uważa, że partia trąbki została przez Bacha dodana dopiero w Lipsku, Sir John Eliot Gardiner ma zdecydowanie odmienne stanowisko. Uważa on, że zarówno trąbka, jak i obój odgrywają kluczową rolę w eksperymentalnych alteracjach w chórze i w orkiestrze, potem pomiędzy tymi zespołami a na końcu w zastosowanej przez Bacha technice „choreinbau” czyli włączeniu chóru w powtórzenie w repryzie wstępnego instrumentalnego ritornellu.

Nie są dostępne nagrania weimarskiej wersji kantaty Wachet! betet!, zapraszam więc do posłuchania początkowego chóru z nagrania rozszerzonej wersji lipskiej w wykonaniu Amsterdam Baroque Orchestra & Choir pod dyrekcją Ton Koopmana.

Wachet! betet! betet! wachet!

Seid bereit

Allezeit,

Bis der Herr der Herrlichkeit

Dieser Welt ein Ende machet.

Czuwaj! Módl się! Módl się! Czuwaj!

Trzymaj straż

W każdy czas

Aż przyjdzie Pan chwały,

Zburzy świat ten cały.